177

70 e JAARGANG I JULI/AUGUSTUS 2025 I Nr. 1/2 I € 9.50 al 70 jaar hét Indisch maandblad Wij herdenken 80 JAAR NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Oud zeer Reizende expositie met persoonlijke verhalen en portretten Vrijheid zonder vredeWIJ VIEREN DE 70e JAARGANG VAN MOESSON, HÉT INDISCH MAANDBLAD ‘Omdat we geleefd hebben en nog steeds bestaan’ Tjalie Robinson (1911-1974) Al generaties lang dé spreekbuis van Indisch Nederland. Geef jouw erfgoed door, deel jouw verhaal en word abonnee.- VO O R WO O R D - In stilte 15 augustus. Het is nog stil in de straat, want vroeg. Als enige hang ik de vlag uit. Ik denk dat de meesten in de straat zich afvragen waarom ik überhaupt de vlag uithang. S taand op mijn tenen schuif ik de vlaggenmast in de houder. Een balanceer-act. Ik ben altijd bang dat -ie er net weer uitkukelt, maar te lui om een trappetje te pakken. Het rood-wit-blauw steekt stralend af tegen een hemelsblauwe lucht. De zon op mijn wangen. Ik denk aan mijn opa. Vier jaar lang krijgsgevangen, in Tjimahi, Changi (Singapore) en Johore Bahru (Maleisië). Aan de vreselijke overtochten die hij moest maken, de kettingen om zijn enkels geslagen, de dwangarbeid, de honger. ‘Honger schept een angstloze vermetelheid,’ schreef hij (De Vrije Pers, 1953) ‘Of honger maakt moedeloos en apathisch. De laatsten gaan dood. De eersten eten zich soms dood, want je eet absurd veel als je kan.’ Ik denk aan mijn oma. Ze verbleef tijdens de oorlog buiten het kamp. De oorlog was voor haar vooral een spannende tijd, maar ze verliest haar zusje, die overlijdt aan een astmaaanval. Ze is op dat moment (tevergeefs) wanhopig op zoek naar medicijnen. Ik denk aan die 15e augustus, nu 80 jaar geleden, de dag waarop mijn opa dacht dat er vrijheid kwam. Maar die kwam niet. Want toen hij eindelijk in oktober met zijn bataljon aankwam op Priok, lag Priok in puin. Met gevulde magazijnen reden ze in de legertruck richting zijn geliefde Batavia. ‘En achter een pagger werd hees geschreeuwd: Merdeka!! Bersiaaap!!! Onze wijsvingers lagen net als vóór de oorlog langs de beugelkrop van de karabijn. We waren zó beteuterd!’ (Tong Tong, 15 augustus 1959). afschuwelijk, bloederig vraagteken. De bersiap was losgebarsten. Door niemand te beschrijven, alleen door hen die het hebben meegemaakt.’ (Moesson, oktober 1993) Weken zit ze met haar familie opgesloten in hun huis in Soerabaja. Verscholen voor de pemoeda’s die ze zeker zullen vermoorden als ze ontdekken dat het gezin er zit. Ze hoort de jongens en mannen gillen en schreeuwen terwijl ze gemarteld en vermoord worden in de Simpangclub. Ze is in het Oranjehotel ten tijde van het beruchte vlagincident. Ze maakt de slag om Soerabaja mee. Ik voel de tranen branden. We vieren het einde van de oorlog, maar de oorlog was nog niet voorbij op die 15e augustus 1945. Oneindig dankbaar ben ik, dat mijn grootouders deze hel hebben overleefd. Dankbaar voor de strijd die zij, groot of klein, hebben geleverd. Vol ontzag voor de veerkracht die zij hebben getoond. Dankbaar voor het leven dat ze hun kinderen, mijn vader, hebben gegeven, in vrijheid. Ik zucht. Haal diep adem. Mijn herdenking is geweest. Al volgen er nog talloze programma’s en officiële herdenkingen op deze dag. Dit was mijn moment met hen, voor hen. Ik herdenk het liefst in stilte. Het liefst alleen. Deze editie van Moesson staat geheel in het teken van het einde van de Tweede Wereldoorlog in NederlandsIndië, nu tachtig jaar geleden. De redactie heeft voor deze bijzondere editie samengewerkt met de Stichting Nationale Herdenking 15 augustus 1945. Het is een bijzonder nummer geworden, met persoonlijke verhalen en veel geschiedenis, gedeeld door en voor de eerste tot en met de vierde generatie. Foto: Ashley de Groot Ik denk aan de bersiap, voor mijn oma de angstigste periode. ‘Verbijstering, angst, het leven werd één groot, 3Inhoud ACHTERGROND 10 De Tweede Wereldoorlog in Zuidoost-Azië Alles over de oorlog die niet alleen Europa in zijn greep hield maar ook Azië. 16 15 en 17 augustus: 2 x vrijheid? Over herdenken en vieren. 46 Familieherdenking Wat de Nationale Herdenking op 15 augustus zo bijzonder maakt. 64 72 Lokale herdenkingen Plus: Erevelden overzee Herdenkingen in binnen- en buitenland. INTERVIEW 50 ‘Exact hetzelfde uniform als opa’ In gesprek met Nanette van Beukering, secretaris van Stichting Nationale Herdenking 15 augustus 1945. 96 Op pad met Kimberley Een kijkje in de Vintage kledingwinkel van zangeres Dewi Pechler. PORTRETTEN 37 Oud zeer De reizende fototentoonstelling van de stichting Open Mind. 60 Muziek op de herdenking Zoë Tauran, Jordan Roy en Jamai in beeld. 76 Jong1508 Het netwerk van young professionals dat zich inzet voor de nationale herdenking. 26 72 BOEKOE 34 Blikvangers uit de Indische bibliotheek Thom Hoffman over De Japanse burgerkampen. 81 Greep uit de kast 84 Verborgen vader: het nieuwe boek van Dido Michielsen Dido Michielsen deelt haar meest persoonlijke verhaal. 19 24 45 4 COLUMNS Robin Block: Ooghoogte. Frans Leidelmeijer: Van Bep Rietveld naar Ries Mulder. Esmay Usmany: Een daad van liefde. 37HISTORISCH 76 20 Daadkracht Geschiedenis verteld aan de hand van textiel in Museon-Omniversum Den Haag. 26 Taaie en Neut, de stupiditeiten en wijsheden van de dikke en de dunne Een verborgen talent van Tjalie Robinson. 30 Kampherinneringen uit het Moesson-archief Lezersverhalen uit het verleden. REPORTAGE 50 58 The making of Een kijkje achter de schermen tijdens de voorbereiding op 15 augustus. 90 Bersiap de ‘Long and Winding Road’ naar erkenning Wibowo Wibisono verkent het Indonesische perspectief op de term bersiap. SERIE 88 Belanda tussen de Indo’s: Een enkele vaart Rotterdam voor Shamsuddin. OPINIE 54 Ik herdenk, zoals ik wil Een moeilijke opgave: een herdenking die recht doet aan iedereen. PERSOONLIJK VERHAAL 82 Jappie: Jasper Kunstt over identiteit en de impact van een bijnaam. MAKAN 100 100 6 8 9 104 106 110 111 Bar Bungkus De geboorte van een traditie op 15 augustus. IEDERE MAAND Nieuwtjes Indopuzzel Oleh Oleh Anak Moesson: met Alicia Adriana, een weetje en Anak Comic. Beleven Ting Ting Colofon Cover: (zie: pagina 7) Beeldbank WO2-NIOD. 5- AC H T ER G R O N D - DeTweedeWereldoorlog in Zuidoost-Azië De Tweede Wereldoorlog werd niet alleen in Europa gevoerd, maar hield ook Azië en andere delen van de wereld in zijn greep. In 1942 viel Japan Nederlands-Indië binnen, zoals Indonesië werd genoemd toen het nog een kolonie was van Nederland, voor een bezetting die zou duren tot 15 augustus 1945. Waar we in Nederland bij de Tweede Wereldoorlog vooral denken aan de Duitse bezetting, de Jodenvervolging, de concentratiekampen en het verzet, voltrok zich aan de andere kant van de wereld een oorlog met andere verschrikkingen. 10 De Birma-Siamspoorlijn. Foto: depositphotos.Roberto Dresia en Suzanna Mangar. Stanley Uchtman, Jimmy Tielman en Nippy Noya. 11Een jas die van generatie op generatie wordt doorgegeven, of de lievelingstrui van je opa of oma. Kleding draagt vaak een schat aan herinneringen met zich mee. Dichter op de huid kun je haast niet komen. Dat geldt zeker voor textielvoorwerpen uit de oorlog. Daarom is er nu, in het kader van 80 jaar vrijheid, een verzameling indrukwekkende textilia uit de Tweede Wereldoorlog in Zuidoost-Azië te zien in MuseonOmniversum in Den Haag. Kampjurk van lapjes reststof. Maria van der Kaay. Bandoeng, 1942. Draadkracht De tijdelijke tentoonstelling Tot op de draad: Verhalen over de Japanse bezetting in textiel laat zien hoe vrouwen er met naald en draad de moed probeerden in te houden. De voorwerpen vertellen verhalen over veerkracht en creativiteit in de meest zware omstandigheden. Je kan hierbij denken aan geborduurde tafelkleden en servetten waarop vrouwen pijnlijke, maar ook ontroerende en soms zelfs humoristische kamptaferelen borduurden. Daarnaast zijn er jurken gemaakt van restjes stof, een beha uit uniformstof en zelfs gepersonaliseerde kampnummers. Sommige voorwerpen, zoals broches, hebben stiekeme verwijzingen naar het rood-wit-blauw van de Nederlandse vlag of het oranje van het koningshuis. Ook zijn er spullen voor de verkoop te zien, gemaakt door Indo-Europese vrouwen om het hoofd boven water te houden terwijl hun echtgenoten als krijgsgevangenen vastzaten. Deze nadruk op textiel geeft ruimte aan persoonlijke verhalen. We lichten bij drie voorwerpen uit de tentoonstelling een bijzonder verhaal uit, steeds vanuit de blik van een andere generatie. Door Didi van Trijp / Beelden: Museon-Omniversum 20Kinderschort uit lapjes stof. Riek Teesselink, Ambarawa, 1944. - H I STO R I S C H - Kinderschort met namen Het verhaal van Ineke Everts-Kuik ‘Guusje, Hetty, Winnie, Frankie, Jan, en Ineke. Op elke vierkante lap van dit kinderschort is een naam geborduurd. Het zijn de namen van kinderen die gevangen zaten in een Japans interneringskamp in Ambarawa. Mijn moeder Riek Teesselink maakte dit schort in 1944 voor mijn zesde verjaardag. De namen op het schort? Die zijn van de kinderen waar ik mee speelde. In de barre omstandigheden van het kamp - honger, schaarste, ziekte - probeerden veel moeders om er toch iets van te maken voor hun kinderen. Bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan onze verjaardagen met zelfgemaakte cadeaus. Riek was handig met naald en draad. Ze had voor de oorlog in Nederland naast het diploma als onderwijzeres voor het lager onderwijs ook de akte handwerken gehaald, om daarmee meer kans op een baan te maken. Na enkele jaren onderwijs te hebben gegeven aan de lagere school trouwde ze ‘met de handschoen’. In 1937 vertrok ze naar Borneo, waar haar man Bouwe Kuik assistent-resident was. Het jonge gezin Kuik raakt door de oorlog verscheurd. Op 8 februari 1942 vluchtte moeder Riek met mij en mijn broer Jan vanuit onze woonplaats Kandangan op Borneo naar Banjarmasin. Een dag later werd onze vader Bouwe vermoord door de Japanners, die het Binnenlands bestuur van Balikpapan verantwoordelijk hielden voor het inbrandsteken van de olieraffinaderijen. Van Banjarmasin volgt de tocht naar Djombang op Java, waar we werden opgevangen door de familie van een collega van vader, de familie Nooteboom. Uiteindelijk volgde dan toch de internering. Het eerste kamp was de Darmowijk in Surabaya, daarna volgde Ambarawa. Vervolgens werden we in maart 1945 naar kamp Banjoebiroe 10 overgeplaatst. Daar maakte ik het bezoek van Lady Mountbatten mee. In december 1945 werden mijn moeder, broer en ik samen met andere gezinnen onder begeleiding van Gurkha’s overgebracht naar Semarang. We vertrokken in maart 1946 van Batavia naar Nederland om te werken aan een nieuw bestaan, zonder vader Bouwe. In de jaren daarna werden een aantal voorwerpen die herinnerden aan de kamptijd zorgvuldig bewaard, zoals de pop waarin we sieraden verstopten, de bultzak die dienst deed als matras en een plunjezak. In 2024 schonk ik deze voorwerpen aan Museon-Omniversum. Daar is het schort dat ik voor mijn zesde verjaardag kreeg nu te zien in de tentoonstelling. Ik vind het belangrijk dat ook de Indische verhalen worden verteld, en niet alleen die over de oorlogstijd in Nederland. Juist voorwerpen maken deze verhalen tastbaar voor kinderen. Dat visuele voorbeelden blijven hangen merkte ik al toen ik mijn verhaal op de school van mijn kleindochter vertelde. Ik zie dat kinderen nu opgroeien in een roerige tijd waarin oorlog weer actueel is, zoals in Oekraïne en Gaza. Hoe houd je hoop? Hoe houd je het leefbaar? Dit kinderschort laat zien hoe mensen het onder de moeilijkste omstandigheden weten vol te houden.’ 21- H I STO R I S C H - Kampherinneringen uit het Moesson-archief Deze maand gaat Moesson de 70e jaargang in. En daar zijn we heel trots op. Want dat betekent dat het blad dat ooit door Tjalie Robinson werd opgericht als spreekbuis voor de Indische gemeenschap er na al die jaren nog steeds toe doet. Al generaties lang delen wij de verhalen van en voor de Indische gemeenschap. En wat daar zo bijzonder aan is, is dat er door al die jaren heen veel persoonlijke verhalen en herinneringen zijn gedeeld. Er zijn maar weinig bladen waar het aandeel van de lezers zo groot is. Daarmee hebben al die schrijvers niet alleen hun verhaal vereeuwigd, maar er ook voor gezorgd dat de toekomstige generaties hun verhaal kennen en zo ook meer weten over hun eigen afkomst en identiteit. In deze editie van Moesson willen we de stem van onze lezers ook laten klinken, door (fragmenten van) hun herinneringen aan de oorlogstijd die zij in de loop der jaren met ons hebben gedeeld, opnieuw te publiceren. Met respect en bewondering voor wat zij hebben doorstaan en de veerkracht die ze hebben getoond en uit dankbaarheid voor hun verhaal. (VB) 30