366

HÉT INDISCH MAANDBLAD 69e JAARGANG • NR. 5 • NOVEMBER 2024 • € 6,60 Reggie Baay, gedreven door verontwaardiging Jenever in Indië Koloniale erfenissen- VO O R WO O R D - Sporen van het verleden Toen mijn zoon (15) de cover van deze Moesson zag, zei hij: ‘Oh, daar is het mooi, daar zou ik wel naartoe willen en zo met de trein reizen.’ Daarom heb ik deze foto natuurlijk ook gekozen, want ook ik kan me wel voorstellen dat ik in een trein over dat spoor reis, uit het raam kijk en dat prachtige landschap aan me voorbij zie trekken. Maar wij dragen ook veel van die sporen van het verleden bij ons. De eerste, tweede, derde en ook al vierde generaties Indische Nederlanders hebben allemaal te maken met de overblijfselen van de koloniale tijd. Die tijd vormde ons, als individu, als gemeenschap. Voor de ouderen zijn het de mooie maar ook vaak de pijnlijke herinneringen aan het Nederlands-Indië dat er niet meer is, die ze bij zich dragen. De pijnlijke herinneringen zorgden er regelmatig voor dat zij daar niet over spraken, het bekende zwijgen, waar de tweede generatie mee moest leren omgaan. Voor de derde en vierde generaties is dat anders, zij hebben niet die ballast uit het verleden en gaan juist op zoek naar die sporen die bij hen, hun ouders en grootouders aanwezig zijn. Ook de Nederlandse maatschappij worstelt met het koloniale verleden, op verschillende fronten. In de museale wereld wordt al een paar jaar gekeken naar hoe kunstwerken beschreven worden. Dat gebeurde te vaak nog met een westerse blik, zonder historische context. En onlangs nog werden geroofde kunstwerken teruggegeven aan Indonesië, die tot dat moment werden tentoongesteld als onderdeel van vaste collecties. Er wordt gesproken over woorden: mag of kan je wel Indo of Indisch zeggen, of zijn dat koloniale termen die je moet vermijden? Kan je een straat nog de Nootmuskaatstraat noemen, gezien het bloedige verleden dat kleeft aan de introductie van deze specerij in ons land? En wordt het niet eens tijd dat er meer aandacht komt voor de slavernij in de Oost? Het onderwijs, maar ook herdenkingen richten zich vooral op de trans-Atlantische slavenhandel, terwijl ook in Nederlands-Indië werd gehandeld in slaven. Of moet ik zeggen: tot slaaf gemaakten? Ik kan zo nog wel even doorgaan. En dan heb ik het hierboven eigenlijk alleen maar over die sporen van het verleden die ons zwaar vallen, waar we mee worstelen. Maar laten we vooral niet vergeten dat er ook een mooie kant is aan onze historie: onze eigenheid, onze unieke cultuur, onze bijzondere geschiedenis, waar we trots op mogen zijn. Al die ballast, die zware erfenissen, kunnen we hopelijk een plek geven en verwerken, om ze wat minder belastend, samen met al het goede, mee te nemen het spoor op, naar een mooie bestemming in de toekomst. Foto: Ashley de Groot M aar ik koos de foto natuurlijk ook om de symboliek. Want we hebben het in deze editie over onze koloniale erfenissen, over de sporen van ons verleden die nog altijd zichtbaar zijn. En de spoorwegen in Indonesië zijn daar een letterlijk voorbeeld van. Want een groot deel van het huidige spoor in Indonesië is tussen 1864 en 1942 aangelegd door Nederlandse spoorwegmaatschappijen. Nederlandse ingenieurs en architecten waren betrokkenen bij de aanleg van het spoor en de stations en op het spoor reed Nederlands materieel. 3Inhoud INTERVIEW 10 24 Gedreven door verontwaardiging In gesprek met Reggie Baay Hervormde geschiedenis RE:CAST: Nieuwe tentoonstelling in Museum Maluku Jenever in Indië 34 De tentoonstelling van Leroy Fisscher in Het Nationaal Jenevermuseum in Schiedam 44 Starring: Julia Batelaan Over de film Loverboy, acteren en haar Indische familie ACHTERGROND 16 21 Verborgen verbanden … 34 Expositie maakt het koloniale verleden van het Van Abbemuseum zichtbaar Het slavernijverleden van Eindhoven Over het inventariserend onderzoek De stad vertelt Dwangarbeid tijdens de Japanse 38 bezetting De herdenking van de Birma-Siam-spoorweg en de Pakanbaroe-spoorweg BOEKOE 30 Blikvangers uit de Indische bibliotheek Thom Hoffman over het werk van Robert baron van Hoëvell MAKAN 54 4 Indo Comfort Food Jullie favorieten plus vier klassieke recepten van Oma Keasberry 10 44COLUMNS 15 Robin Block: Onbenoemd 22 Frans Leidelmeijer: 33 53 Missiemuseum Steyl Jessica Anthonio: Indokeurslijf Patricia Jacob: Smeerpropjes SERIE 24 49 Deel 2: Op weg naar Indië ging Arie dood overboord IEDERE MAAND 6 8 9 43 51 52 61 54 Belanda tussen de Indo’s Nieuwtjes Indopuzzel Oleh Oleh Ingelijst: De foto uit de familiestamboom van Carla Meeng Nieuws uit de winkel Abonneepagina Belanja in de Moessonshop 62 Anak Moesson: Met Jimmy en Kaya, 64 Gezien: Samen uit 65 66 67 een Indisch rijmpje en een leuk uitje van de Gebroeders Timisela Beleven Ting Ting Colofon Cover: Shutterstock/habiburrhahama. 5- R EP O R TAG E - Gedreven door verontwaardiging Als iemand zich de laatste jaren veel heeft beziggehouden met onze koloniale erfenissen is het wel Reggie Baay. Niet alleen in zijn boeken heeft hij de niet of onderbelichte thema’s uit het verleden aan de kaak gesteld, zoals in zijn werk De njai. Het concubinaat in Nederlands-Indië (2008) of Daar werd wat gruwelijks verricht (2015). Ook met een adviserende rol bij diverse exposities en musea heeft hij ervoor gezorgd dat de oh zo belangrijke context aan historische stukken werd toegevoegd. Tijd voor een gesprek. Door Vivian Boon / foto’s Amke / archief Moesson 10‘Er is geen gemeenschappelijke Indische stem’ Wat is jouw drijfveer? ‘Mijn essentiële drijfveer is verontwaardiging. Dat er dingen gebeurd zijn in onze geschiedenis waar we nauwelijks iets vanaf weten, die ook nog eens door allerlei mechanismen zijn onderdrukt. Ik ben een van de weinigen denk ik, die van kinds af aan gefascineerd is geweest door antwoorden die maar niet kwamen. Ik vroeg me altijd af: hoe kan dat dan of hoe zit dat dan? Het is ook geen toeval dat ik koloniale geschiedenis ben gaan studeren. Eigenlijk was het gewoon geschiedenis, want er was nog niet eens een studie koloniale geschiedenis, kan je nagaan. Daarnaast ben ik Nederlandse taal- en letterkunde gaan studeren, om in ieder geval in staat te zijn me adequaat te uiten. En dan kom je dingen tegen waarover nog niets is geschreven. Het belangrijkste dat ik als eerste heb aangepakt is de njai, het verhaal van onze oermoeders en daarmee de vraag: waar komen we vandaan.’ Dat was toen dat boek in 2008 uitkwam, een verhaal dat nog weinig verteld was. En misschien ook een moeilijk te accepteren verhaal - dat veel Indische Nederlanders afstammen van een njai, een concubine. ‘… Ik ga me er weer over opwinden. Ik kom nu nóg mensen van mijn generatie tegen bij lezingen die dan amechtig zeggen: “Ja, wij hebben natuurlijk ook een njai in de familie, maar ze was wel uit de kraton.” Dat is een voorbeeld van die enorme koloniale ballast die mensen van mijn generatie nog met zich meedragen en mee hebben gekregen van hun ouders. Dat je, als je dan toch van een ‘inlander’ afstamt, dan tenminste wel afstamt van iemand die van hoge komaf is. Alsof dat in positieve zin afstraalt op jezelf en de rest van de familie. Terwijl het ook een kutwijf uit de kraton had kunnen zijn. Dan zeg ik altijd aardig: Ongeveer 95 procent van de Aziatische vrouwen die een relatie hadden met een Europeaan waren paupers, armlastigen die zich gedwongen voelden die relatie aan te gaan. Dat mijn grootmoeder niet uit de kraton kwam, maar een arme dochter van een tani is geweest, maakt mij niet minder. Het maakt me eigenlijk trotser als ik zie wat voor barrières zij heeft moeten nemen. Wees eerlijk en kijk naar de grote én je kleine geschiedenis.’ Is dat schaamte, dat mensen dat niet doen? ‘Ik vind het zo belangrijk dat we leren trots te zijn op wie we zijn. We moeten verdorie trots zijn op onze eigen geschiedenis. Ik vind het zo bizar dat we ons daar zo weinig van bewust zijn. Indische mensen hebben de neiging onze geschiedenis te vernauwen tot de Tweede Wereldoorlog en de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd, maar dat is het slotstuk van een geschiedenis van meer dan 300 jaar die daaraan vooraf is gegaan. Die is niet uit de lucht komen vallen. We moeten onze geschiedenis in dat perspectief zien, anders kan je het niet begrijpen. Mijn generatie is opgevoed door ouders die getraumatiseerd waren door de oorlog en de periode erna. Dat betekent dat veel mensen van mijn generatie gevoed zijn met alleen dat deel van de geschiedenis. Dan krijg je ook een generatie die daarop gefocust is. Als je het bredere perspectief leert zien, ga je ook de onafhankelijkheidsoorlog in een ander perspectief zien. Want hoe bizar is het dat wij ons het recht hebben voorgenomen een heel land te koloniseren en te bezetten, en om na een oorlog waarin we zelf tot slachtoffer zijn gemaakt, terug te komen en te zeggen: “Zo, nu nemen we dit land weer terug.” Als je het zo bekijkt, kijk je al heel anders naar de geschiedenis.’ 11- AC H T ER G R O N D - Verborgen Verbanden maakt het koloniale verleden van het Van Abbemuseum zichtbaar Eindhoven dankt de oprichting van het Van Abbemuseum aan het kapitaal dat Henri van Abbe vergaarde met zijn sigarenfabriek Karel I in die stad. Hij kocht zijn tabak in Amsterdam en had geen eigen tabaksplantages in toenmalig Nederlands-Indië. Daarmee was er geen direct verband met het koloniale verleden, zo werd lange tijd gedacht, maar tegenwoordig denken we daar veel genuanceerder over. Het Van Abbemuseum ging zelf op zoek naar verborgen verbanden. Door Irma van Bommel G eschiedenis is geen status quo, maar wordt telkens herschreven naar gelang denkbeelden veranderen en er nieuwe onderzoeksresultaten komen. Nederland heeft een verleden met slavernij en bij onderzoek werd vooral gekeken naar Trans-Atlantische slavenhandel en de inzet van tot slaaf gemaakten in Suriname. Nederlands-Indië bleef lange tijd buiten het onderzoeksgebied, maar de Verenigde Oost-Indische Compagnie heeft zich ook schuldig gemaakt aan handel in en inzet van tot slaaf gemaakten in Azië. In 1863 werd slavernij in de Nederlandse koloniën afgeschaft. 16 Aan de VOC kwam eind achttiende eeuw een einde en de veroverde gebieden werden eigendom van Nederland. Nederlands-Indië werd vanaf 1816 een kolonie van Nederland, maar pas vanaf begin twintigste eeuw kwam de immigratie van Nederlanders goed op gang. Voor de plantages waren steeds meer arbeiders nodig. Uit de expositie Verborgen Verbanden blijkt dat de inzet van contractarbeiders bijna net zo kwalijk was als de inzet van tot slaaf gemaakten. De tentoonstelling zoomt in op Deli (op Sumatra), omdat Henri van Abbe daar zijn meeste tabak van betrok. Op een gegeven moment was Henri van Abbe zelfs de grootste afnemer van deze tabak, vanwege de goede kwaliteit. Voor de tabaksplantages, met Nederlandse eigenaren dus, waren werknemers nodig. Deze werden veelal onder valse voorwendsels ge-Muurschildering langs de trap naar grafisch ontwerp door Gayle Tjong-Kim-Sang. Foto: Max Kneefel. Bezoeker luistert naar het verhaal van Reggie Baay. Foto: Almicheal Fraay. ronseld in armoedige gebieden op bijvoorbeeld Java. Mannen en vrouwen werd in het vooruitzicht gesteld dat ze snel geld zouden kunnen verdienen met het verrichten van lichte werkzaamheden. Bij het tekenen van een contract voor drie jaar kregen ze geld toe. Bij aankomst bleek dat ze dat geld eerst moesten terugverdienen. Levensonderhoud kostte geld. Uiteindelijk hielden ze zo weinig over dat er niets anders op zat dan weer voor een paar jaar bijtekenen. We kennen het systeem van mensenhandel ook nu nog. Denk bijvoorbeeld aan door ronselaars gecontracteerde arbeidsmigranten uit arme landen in Azië en Afrika die in Qatar onder zware omstandigheden in de bouw moesten werken voor het wereldkampioenschap voetbal in 2022. Eind negentiende, begin twintigste eeuw bestonden deze praktijken dus ook in Nederlands-Indië. Als contractarbeiders in opstand kwamen werd dat meteen afgestraft, zonder enige vorm van proces. Daarbij kregen de planters de vrije hand. ‘Koelie-ordonnantie’ heette dat. Uit onderzoek blijkt dat over deze praktijken weinig informatie doorsijpelde naar Nederland. Maleisische kranten publiceerden er weleens over maar plaatsten ook advertenties waarin ‘koelies’ als koopwaar werden aangeboden, tussen andere koopwaar in. In de tentoonstelling wordt een spotprent getoond, in 1902 verschenen in de Amsterdammer, Weekblad voor Nederland, die enige uitleg behoeft. De tekening toont twee mannen zittend op een veranda, uitkijkend op een tafereel waarbij een opzichter als slavendrijver met een zweep als slaven geketende mensen opdrijft. Op ketenen rond de nek staat het woord ‘contract’. Een van de mannen op de veranda is een zekere Cremer die tot de ander zegt ‘Ja, wij Delimannen … zwijgen liefst daarover’. 17- I N T ERVI EW - Hervormde geschiedenis Vanaf deze maand is in Museum Maluku (MuMa) de expositie RE:CAST te zien. Vijf jonge Molukse kunstenaars van in de twintig kijken met hun eigen blik naar het koloniale verleden en de doorwerking ervan in het nu. I n RE:CAST streven Esmée Pattipeilohy, Kai Maipauw, Jerrold Saija, Joao Loupatty en Finn Maätita ernaar om de pijnlijke en vaak verborgen erfenis van slavernij en kolonialisme zichtbaar te maken. Door gebruik te maken van verschillende kunstvormen laten zij de diepgewortelde en blijvende impact van onderdrukking zien. Alle vijf benaderen het onderwerp vanuit hun eigen perspectief, waarbij ze niet alleen de historische context in kaart brengen maar ook de invloed van de 24 koloniale geschiedenis op deze tijd laten zien. De overkoepelende thema’s in hun werk belichten de blijvende sporen van slavernij en kolonialisme in de Molukse archipel en hoe die doorwerken in het nu, zowel in hun persoonlijke ervaringen als in de bredere maatschappelijke context. Door deze verhalen te vertellen dragen de kunstenaars bij aan een bredere dialoog over identiteit, herinnering en de voortdurende strijd tegen onrechtvaardigheid.