195

HÉT INDISCH MAANDBLAD 68e JAARGANG • NR. 1/2 • JULI/AUG 2023 • € 8,95 Jiven in Hemelse, Indische honing San Diego uit Colorado USA2- VO O R WO O R D - Kind van drie culturen Afgelopen april hadden mijn collega Ashley en ik het voorrecht om naar Californië te reizen voor Moesson en Indo International. Er waren daar toen binnen één week twee grote Indische feesten: de San Diego kumpulan en het Holland Festival. Voor ons niet alleen een goed moment om onze publicaties te promoten, maar ook om verhalen te schrijven voor bijvoorbeeld deze editie van Moesson. Velen van hen voelen zich inmiddels geen kind van twee culturen, maar van drie. ‘In between’, zoals Guido Schenkhuizen verderop in dit tijdschrift zegt. Trots op hun Nederlandse roots, op Amerika - het land dat nu hun thuis is, en met een Indisch hart. Wat ik ook zo bijzonder vond is dat wij naar de andere kant van de Atlantische oceaan vlogen, maar ons daar ook direct thuis voelden. Het warme onthaal dat we kregen van al die lieve mensen die we hebben ontmoet, maakte SoCal (Southern California) meteen een home away from home. Het eten, de muziek die gespeeld werd, gesprekken die we voerden - het was allemaal zo vertrouwd. Bijzonder toch dat deze groep mensen, die zich toch grotendeels al in de jaren zestig vestigde in de Verenigde Staten, nog altijd dezelfde Indische tradities en gewoonten in ere houdt. Wat voor mij heel duidelijk werd, was dat we verbonden worden door ons Indisch zijn. Dat is niet alleen bijzonder, dat is iets om trots op te zijn, uit te dragen en door te geven. Achterin deze editie vindt u maar liefst 13 pagina’s over herdenken. En met dit nummer gaan we ook een nieuwe jaargang in. De 68e alweer. We hebben daarvoor onze ‘look’ een beetje opgefrist, waarbij we gebruik hebben gemaakt van de input van onze lezers die ons de afgelopen jaren schreven of in de recente enquête opbouwende kritiek gaven over onze vormgeving. We wensen u vast een fijne zomer toe en hopen u na de vakantie te zien bij onze stand op de Tong Tong Fair. Foto: Ashley de Groot I k heb er al eens vaker over geschreven, maar wat me ook tijdens deze reis weer opviel en me nog lang zal bijblijven is de enorme ondernemersgeest en veerkracht van de Indische gemeenschap. In San Diego sprak ik met zoveel vitale, vrolijke tachtigers (en zelfs negentigers) die vertelden over hoe zij, na hun enorme reis van het jonge Indonesië naar Nederland, enkele jaren later hun spullen weer oppakten om naar de USA te verhuizen. Wéér een nieuw land, wéér opnieuw beginnen. Dit extra dikke zomernummer staat dus in het teken van de Indische gemeenschap in Amerika, en dan met name Californië. We hopen u zo een beetje kennis te laten maken met deze Indo Dutch community. Dit jaar hebben we trouwens geen aparte herdenkingskrant maar we staan natuurlijk wel stil bij 15 augustus. 3Inhoud ACHTERGROND 10 Coming to America Waarom emigreerden er zoveel Indo’s van Nederland naar Amerika? 42 The American Tong Tong Het verenigen van de Amerikaanse Indische gemeenschap in de jaren 60 INTERVIEW 22 Voor altijd ‘in between’ De memoires van Guido Schenkhuizen 32 SoCal Indo’s Michael Passage over de Indo’s in Californië 52 Hemelse honing uit Colorado Het vloeibare goud van Tania Ellis en haar gezin 56 INDO koffie Snoop Dogg begint Indonesische koffiehandel PORTRET 46 58 36 De dingen die we achterlaten Kayla Smith herdenkt haar opa Paul REPORTAGE 16 Indische familienamen Andrea Matthies legt Indische familienamen en portretten vast op zwart-wit beelden 28 Dutch Indo’s in San Diego Andrea Gruber Matthies over haar nieuwe vereniging: Dutch Indos in San Diego 36 58 Aloha Wat hebben Indo’s toch met Hawaii? On the road Vivian Boon en Ashley de Groot over hun Amerikareis HERDENKEN 77 4 15 augustus 2023 Wat kunnen we dit jaar verwachten van de Nationale Herdenking op 15 augustus? 60HERDENKEN 78 Ereveld Menteng Pulo Ricci Scheldwacht bezoekt Ereveld Menteng Pulo in Jakarta 84 Stilstaan en verdergaan Waar in Nederland kunnen we allemaal herdenken? MAKAN 60 Indofood in LA Jeff Keasberry over Indisch koken in LA 64 Maureen Tan recenseert Paon Bali ‘Je waant je op Bali’ COLUMNS 21 27 34 51 67 16 Robin Block: Ik ga op reis en neem mee Alide Wormser: Een totok in New York Frans Leidelmeijer: Body art Maarten Fornerod: Ting Ting Detektif Patricia Jacob: Hibiscuslimonade IEDERE MAAND 6 8 9 20 68 28 Nieuwtjes Indopuzzel Oleh Oleh Mijn poesaka : De eettafel van Reinier van Alphen Insta Indo 69 Anak Moesson: Met Nila, Elis, een sprookje en nog veel meer 73 Gezien: Cindy Smits bezoekt Adzalku, over vaders en zonen 74 90 91 Beleven: Tong Tong Fair special Ting Ting Colofon Coverfoto: Ashley de Groot 5- AC H T ER G R O N D - Coming to America Ed Harding is een van de vele Indo’s die met succes de oversteek naar Amerika maakte. Hij werd geboren in Semarang. Toen de oorlog voorbij was, ging hij naar Nieuw-Guinea en na vijf jaar vertrok hij naar Nederland. ‘Ik heb mijn reis zelf betaald. Het was gemakkelijk om geld te besparen, simpelweg omdat er niets was waar je je geld aan kon uitgeven, vertelt hij in het boek Imagine van Erica Bürer. ‘Ik wilde emigreren en ik wist dat Amerika ambachtslieden wilde. Ik was machinist. De Wereldraad van Kerken heeft ons gesponsord. Ik nam een baan aan als afwasser bij Lufthansa in New York en eindigde als coördinator. Uiteindelijk waren we eigenaar van vijf huizen. Niet slecht voor een man die vanwege de oorlog slechts vier klassen lagere school heeft gehad …’ Na zijn pensioen verhuisden Ed en zijn vrouw naar Florida om daar van het leven te genieten en het klimaat, dat hun doet denken aan Indonesië. ‘We hebben een Nederlandse en Indische achtergrond, maar na meer dan vijftig jaar ben je ook een beetje Amerikaans.’ De Indo’s die de oorlog in NederlandsIndië overleefden, in of buiten de kampen, kregen te maken met de pemoeda’s, Indonesische jongeren die tijdens de bersiap vochten voor vrijheid. Op posters langs de straten stond ‘Belanda, ga weg’. De boodschap was duidelijk. Na de onafhankelijkheid van Indonesië vertrokken veel Indo’s naar Nederland om na een kortere of langere tijd uiteindelijk naar de Verenigde Staten te emigreren. Waarom pakten ze hun koffers weer en vertrokken ze naar een land dat ze waarschijnlijk alleen uit films kenden? Is hun Amerikaanse droom uitgekomen? Door Inge Dümpel Het nieuwe land ligt voor ons. Foto: Rogier Boon. 10Het vertrek naar Nederland Nederland na de Tweede Wereldoorlog De uittocht van Indische Nederlanders uit hun geboorteland verliep in verschillende golven en begon vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog om decennia later te eindigen. Om te mogen blijven moesten Indo’s de Indonesische nationaliteit aannemen. Hoewel ze een Nederlands paspoort hadden, werden ze door de Nederlandse regering veelal ontmoedigd om te repatriëren en kregen ze het advies om voor het Indonesische staatsburgerschap te kiezen of naar Nieuw-Guinea (dat nog Nederlands grondgebied was - red) te verhuizen. Nederland was een veilige plek om te verblijven, maar Nederland was koud, letterlijk en figuurlijk. Daarnaast was er na de Tweede Wereldoorlog een woningtekort. Vaak zat een Indische familie - ouders, kinderen en soms ook de grootouders - opgepropt in één kamer in een contractpension. Volgens de Nederlandse regering was Nederland met zo’n tien miljoen inwoners zo vol, dat emigratie als een oplossing werd gezien. Nederland was bezig met de wederopbouw, maar ook in andere landen elders in de wereld waren er hard arbeidskrachten nodig. Nadat campagnes waren gestart waarbij overheden de overtocht subsidieerden en andere hulp aanboden, vertrokken zo’n half miljoen Nederlanders naar Amerika, Australië, Canada en NieuwZeeland. Het moet voor veel Indo’s een zware keuze zijn geweest. Kiezen voor het Indonesische staatsburgerschap - warga negara worden - betekende het doorknippen van de band met Nederland. Het betekende ook een onzekere toekomst tegemoet gaan in Indonesië. Om uiteenlopende redenen bleef een aantal van hen aanvankelijk daar, maar toen langzaam tot hen begon door te dringen dat de situatie in Indonesië te instabiel bleef om daar een toekomst voor zichzelf en voor hun kinderen op te bouwen, vertrokken ook zij als spijtoptant naar Nederland. Zo werden degenen genoemd die spijt hadden van hun keuze om warga negara te worden. In totaal vertrokken na de oorlog zo’n 350.000 Indische Nederlanders naar Nederland, onder wie deze spijtoptanten. Pastore-Walter Act Na de watersnoodramp in Nederland in 1953 diende de Amerikaanse senator Walter een wetsvoorstel in voor extra visa voor degenen ‘die zijn verdreven uit hun woon- of verblijfplaats.’ Dat resulteerde in de Refugee Relief Act in 1953 waarbij er 15.000 visa werden uitgegeven voor vluchtelingen van etnisch-Nederlandse afkomst. Maar Amerika bleef voorzichtig als het ging om immigranten van gemengd bloed. Indo’s werden gescreend en er werden strenge regels gehanteerd voor mensen uit Azië. Ze moesten aantonen dat ze minimaal 75% Europese voorouders in hun stamboom hadden. Dat veranderde door de jaren heen dankzij de inspanningen van senator Walter. De Pastore-Walter Act van 1958 en de PWA II van 1960 openden de poort voor Indische Nederlanders die nu als vluchtelingen en ontheemden werden beschouwd. Wel hadden ze een garantverklaring nodig. Die kregen ze vaak vanuit kerkelijke organisaties. In 1958 konden ongeveer 10.000 Indo’s naar Amerika migreren. Door de wettelijke termijn te verlengen zou medio 1960 een gelijk aantal zich in Amerika vestigen. Tot 1965 begonnen tussen de 20.000 en 30.000 Indische Nederlanders een nieuw leven in Amerika. Zonder de steun van de kerkelijke organisaties was deze stap voor veel Indo’s niet mogelijk, maar het was vooral hun veerkracht een aanpassingsvermogen waardoor ze slaagden hun American dream te vervullen. Ondanks startersproblemen slaagden veel Indische immigranten erin een nieuw leven op te bouwen. In het boek Imagine vertelde de in Malang geboren Juliana Lentze over haar ervaringen in de oorlog en hoe het gezin in Nederland aankwam met alleen een buntelan met wat kleren en kleine spullen, die ze in een kussensloop hadden gestopt. Toen ze jaren later het Vrijheidsbeeld zagen voelde dat als een bevrijding. ‘Het was zo’n emotioneel moment … waarvan we dachten dat onmogelijk was, werd werkelijkheid … we waren in Amerika.’ Ze solliciteerde naar een baan als typiste aan Princeton University. Ze werd aangenomen, hoewel ze niet kon typen. Maar haar volharding werd beloond. Ze zou er 32 jaar werken. Succesrijke initiatieven Eerste reis van de Rijndam van de Holland Amerika Lijn, 1951. Het schip speelde een belangrijke rol bij de migratie naar de VS en Canada. Credits: Carel L. de Vogel / Anefo, Nationaal Archief. Een ander verhaal over doorzettingsvermogen is dat van Yvon Schröder. Ook in haar leven waren de oorlog en de bersiap zwarte bladzijden. Omdat ze niet wilden tekenen voor het Indonesische staatsburgerschap, moest de familie Schröder Indonesië verlaten. Ze kwamen in 1954 in Nederland aan met de S.S. Sibajak. Vanaf het moment dat ze voet op Nederlandse bodem zette, wist Yvon dat ze niet wilde 1114- R EP O R TAG E - Indische familienamen Met de komst van nieuwe generaties, die trouwen en hun eigen gezinnen starten, verdwijnen in Amerika langzamerhand de Indische familienamen van de eerste groep migranten. Om deze eerste generatie en hun voorouders te eren, besloot fotograaf Andrea Matthies Indo’s en hun familienamen vast te leggen in een prachtige zwart-wit-serie. Tekst: Andrea Matthies en Vivian Boon / Foto’s: Andrea Matthies W e mogen niet vergeten dat onze voorouders uit voormalig Nederlands-Indië kwamen,’ zegt Andrea Matthies (50). Zelf is ze geboren en getogen in San Diego maar ook haar voorouders kwamen uit de Oost. ‘Om onze cultuur hier in de Verenigde Staten te behouden, moeten we blijven vertellen wat onze opa’s en oma’s hebben doorgemaakt. Ze moesten zich aanpassen, assimileren en uiteindelijk gedijen in volledig nieuwe samenlevingen. Vaak eerst in Nederland, daarna in de Verenigde Staten. Ze hadden een ongelooflijk doorzettingsvermogen.’ Andrea realiseerde zich dat met iedere nieuwe generatie steeds meer van de oorspronkelijke familienamen verdwijnen. Voor haar staan de namen van die families symbool voor de Indische geschiedenis. ‘De jongere generaties trouwen en krijgen zo nieuwe achternamen waardoor sommige Indische familienamen niet meer worden doorgegeven. In ons gezin, de familie MacMootry, hadden mijn opa en oma drie dochters en twee zonen, waarvan er een, Ronald, overleed tijdens de oorlog toen hij pas zes maanden oud was. De overlevende zoon, mijn oom Richard MacMootry, kreeg uiteindelijk drie meisjes, dus we wisten dat het voortbestaan van de familienaam op het spel stond. Gelukkig besloot een van mijn nichten, Liana, om haar zoon Jaron de achternaam van de familie te geven. Daardoor werd de naam gered van een Amerikaanse ondergang.’ Het besef dat de oorspronkelijke familienamen langzamerhand verdwijnen, wakkerde de creativiteit bij Andrea aan. Ze besloot met een analoge camera zwart-wit-portetten te schieten van Amerikaanse Indo’s. ‘Mijn opa, Herman MacMootry, was een fervent fotograaf en hij maakte in zijn huis altijd ruimte voor een donkere kamer om zijn foto’s te ontwikkelen en af te drukken. Toen hij en de rest van het gezin vanuit Indonesië in Nederland aankwamen, woonden ze in pension Hotel de Schelp in Zandvoort. Eerst met vijf, later zelfs met zes personen op één slaapkamer met één badkamer. Maar hoe klein behuisd ook, mijn opa liet zich niet tegenhouden. Hij hing gewoon een bord op de badkamer met zoiets als “Verboden toegang” en ging aan de slag in zijn geïmproviseerde donkere kamer. Mijn oma, mama, oom en tantes wisten dat ze ver uit de buurt van die kamer moesten blijven als dat bord er hing of anders! Dat ik mijn analoge camera heb gebruikt voor dit project is een eerbetoon aan mijn opa.’ Andrea Matthies fotografeerde in totaal 88 personen van verschillende generaties. Iedereen hield een bord vast met daarop de naam van de oorspronkelijke leden van hun familie die de reis maakten van het door oorlog verscheurde en veranderde moederland Nederlands-Indië naar de VS. Andrea is van plan om alle foto’s te laten zien in een expositie. 15 Dutch Indo’s in San Diego In de jaren zestig kende San Diego een actieve Indo-gemeenschap. Deze verenigde zich in de DURF Club, de Dutch Recreational Fellowship. Die club inspireerde derde generatie Indo Andrea Gruber Matthies tot het vormen van een nieuwe vereniging: Dutch Indos in San Diego. Twee keer per jaar organiseert zij een kumpulan en met twee spekkoeken van een Haagse toko onder de arm, ging team Moesson op reportage. Tekst: Vivian Boon / Foto’s: Ashley de Groot 28