HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
K
O
moess n
AF
N
B
D
E
66 e JAARGANG • NR.9 • MAART 2022 • € 6,50
AF
HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
N
K
O
moess n
NE
MEND
TROUW •
B
R
R
HÉT INDISCH MAANDBLAD
R
NE
MEND
TROUW •
R
D
E
1Salam Terakhir
Laatste groet
akhir
r
e
T
Salam
022
2
t
r
a
n ma
i
t
r
e
i
leum
i
v
b
u
j
jarig
5
1
n
j
i
z
Bent u elders verzekerd? Ook dan
kunnen wij uw uitvaart verzorgen.
UITVAARTVERZORGING
24 uur per dag bereikbaar 06-15006305
www.salamterakhir.nl- V OORW OORD -
Dossier bersiap
Toen in januari de discussie losbarstte over het gebruik van de term
bersiap in de tentoonstelling Revolusi! Indonesië onafhankelijk,
waren wij druk bezig met de afronding van de februari-editie en
moess n
AF
HANKEL
AN
IE • ON
IJ
K
N
•
MEND
TROUW •
NE
Daarom ligt dit
‘Dossier bersiap’ nu
voor jullie
B
R
R
Daarom ligt dit ‘Dossier bersiap’ nu voor jullie. Ricci
dook de archieven van Moesson in en vond door de
jaren heen veel persoonlijke ervaringen van lezers.
Hij bundelde ze in een mooi en zeer aangrijpend
overzicht. Onze correspondent Wibowo Wibisono vroeg in Indonesië wat mensen vinden van
het gebruik van het woord bersiap en dat leverde
interessante inzichten op. Het opiniestuk van Peter
En er staat nóg meer in deze Moesson, die acht pagina’s dikker is dan normaal. Ik hoop dat de artikelen troost en herkenning bieden, maar ook nieuwe
inzichten. De bersiap mag dan geschiedenis zijn, de
pijnlijke herinneringen eraan zijn nog zeer levend.
Foto: Armando Ello
Wat tijdens die vergadering ook naar boven kwam
bij de redactieleden was een behoefte om meer
te vertellen over de bersiap, over wat er precies
gebeurde. Om verhalen te delen die laten zien wat
die periode heeft betekend. En dus zei Ricci Scheldwacht: ‘waarom maken we geen editie die geheel in
het teken staat van de bersiap?’
van Dongen sluit er prachtig op aan – hij zag hoe in
Indonesië ‘bersiaaaaaaap’ in zijn bekende Rampokan
werd vervangen door ‘serbuuu!’. Stephen Goedhart
schrijft over wat het debat over de Nederlandse
koloniale schuld betekent voor de internationale Indo
gemeenschap. En natuurlijk is er aandacht voor het
grote dekolonisatie-onderzoek dat op 17 februari gepresenteerd is. Wij spreken met onderzoekers Esther
Captain en Onno Sinke die de bersiap onderzochten.
Rocky Tuhuteru, directeur van de Stichting Pelita die
75 jaar bestaat, vertelt hoe Pelita met een nazorgprogramma voorbereid is om zo nodig mensen op te
vangen.
O
edere vrijdag komen we bij elkaar en praten
over de editie waar we aan werken en kijken we
vooruit naar de volgende nummers. Natuurlijk
spraken wij uitvoerig over het grote dekolonisatieonderzoek en de discussie over het gebruik
van bersiap. Hoe wij er bij Moesson over denken
hebben jullie inmiddels in het februarinummer en op
onze website kunnen lezen. Maar mocht je het gemist hebben: ja, wij noemen die gruwelijke periode
uit onze geschiedenis de bersiap-periode en zullen
dat ook altijd blijven doen.
•
I
kwamen we samen voor een redactievergadering.
D
E
3Inhoud
LEZERS VERTELLEN
10
Bersiap in Moesson
Een aangrijpende selectie verhalen over de
bersiap uit het Moesson-archief
22
Getuigenissen van geweld
Margaretha Ferguson en Jettie van
Asdonck vertellen over de bersiap
25
Gedicht voor Willy
26
Boze mannen
Guido Schenkhuizen haalt herinneringen
op aan de koloniale oorlog die hij meemaakte als achtjarig jongetje
38
Is het goed als ik naar Java ga?
Jasper Kunstt vraagt zich af wat zijn
grootouders van zijn rootsreis hadden
gevonden
45
Op elke actie volgt een reactie
Lezers reageren op het dekolonisatieonderzoek
REPORTAGE
16
54
10
Bersiap – de Long and Winding Road
naar erkenning
Correspondent Wibowo Wibisono vraagt
Indonesiërs wat zij weten van de bersiap
Het lijden van de mens treft mij iedere
keer weer
Bezoekers recenseren de expositie
Revolusi! Indonesië onafhankelijk in het
Rijksmuseum
OPINIE
32
34
De genocide die niet vergeten
mag worden
Stephen Goedhart over beeldvorming bij
de internationale Indische gemeenschap
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
•
•
O
moess n
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
4
Benoem bersiap
Peter van Dongen betoogt: praat over de
bersiap en zorg voor wederzijds begrip
D
E
16BOEKOE
44
Greep uit de kast
INTERVIEW
32
46
Bersiap! Het geluid van geweld
Esther Captain en Onno Sinke vertellen
over hun grote onderzoek naar de bersiap
50
Pelita; al 75 jaar contextgebonden zorg
Rocky Tuhuteru in gesprek met Vivian Boon
over 75 jaar Pelita
60
Aan de hand van Robin en Gigi
Robin Raven en Gigi van Grevenbroek
maakte een audiotour met illustraties voor
de jeugd bij Revolusi!
MAKAN
64
Bubur ajam
COLUMNS
21
30
67
Patricia Jacob: Dodol
IEDERE MAAND
Nieuwtjes
Indopuzzel
Oleh Oleh online
36
41
Door de lens van… Cees Piket
68
Insta Indo
Beleven
Ting Ting
Colofon
O
moess n
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
K
•
TROUW •
72
74
75
Anak Moesson
Met Tess, Loïs, een geest in een mangoboom en leuke weetjes
•
69
In Memoriam
MEND
6
8
9
NE
67
Frans Leidelmeijer: Revolusi!
B
R
R
38
Alide Wormser: het b-woord
D
E
5- L EZ ERS V ERT EL L EN Remona Poortman, 70 jaar na de bersiap. Illustratie bij het artikel ‘Testcase bersiap
met Liesbeth Zegveld’. Josselien Verhoeve interviewde advocaat Liesbeth Zegveld
over de claim van de weduwen naar aanleiding van Rawagede en een mogelijke
claim van slachtoffers van de bersiap. (Moesson, augustus, 2016)
Bersiap
IN MOESSON
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
•
•
O
moess n
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
6
D
EHet is een woord waarover het laatste woord nog niet is gezegd en
geschreven. Bersiap. Wie ouders of grootouders heeft die de oorlog in Indië
hebben meegemaakt, zal er vast weleens van hebben gehoord. Al kan het
net zo goed dat het woord binnen de familie nooit werd uitgesproken. Want
de bersiap was een angstige tijd van gruwelijk geweld, moord en doodslag.
Een geweldsexplosie, die het begin inluidde van een nieuwe oorlog, terwijl
de Tweede Wereldoorlog nog niet eens goed voorbij was.
In Tong Tong en Moesson werden
regelmatig oproepen gedaan voor
reünies met betrekking tot de
bersiap.
AF
HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
N
K
O
moess n
TROUW •
MEND
Veel van hen zich
nog altijd onbegrepen
en niet gezien
In de 65 jaar dat Moesson – en daarvoor de voorgangers Tong Tong en Onze brug – verscheen, kwam de
bersiap op gezette tijden in de kolommen voorbij. Zij
het dat het in de eerste jaren meestal bij die opmerking bleef. Pas in latere jaargangen van Moesson komen de langere verhalen, waarbij de gruwelijkheden
van de bersiap worden beschreven. Wat vooral is
terug te vinden, zijn aankondigingen van bersiap-reünies, oproepen voor bekenden die het ook hebben
meegemaakt en advertenties voor boeken over de
bersiap, die vaak in eigen beheer zijn uitgegeven.
Een bloemlezing uit ons digitale archief op
www.moesson.com.
NE
eel Indische Nederlanders ervaren het
ieder jaar weer als een pijnlijk moment als
op 4 mei de slachtoffers van de Tweede
Wereldoorlog worden herdacht. Voor hen is
5 mei geen Bevrijdingsdag, want in Nederlands-Indië was de Japanse bezetting nog
niet voorbij.
En ook als op 15 augustus bij het Indisch
Monument in Den Haag en op veel andere plaatsen
in het land wordt stilgestaan bij het einde van de
Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië en daarmee ook in het koninkrijk der Nederlanden, voelen
veel van hen zich nog altijd onbegrepen en niet gezien. Meteen na de Japanse capitulatie kwam dus die
bersiap, waarin het leven nog zwaarder en gevaarlijker was dan tijdens de Japanse bezetting. Want dat
wordt er in de verhalen altijd bij verteld: tijdens de
bersiap was het nóg erger dan onder de Japanners.
B
R
R
V
Door Ricci Scheldwacht // beeld: digitale archief www.moesson.com
D
E
7Bersiap
- REP ORT A G E -
DE ‘LONG AND WINDING ROAD’
NAAR ERKENNING
Moesson-correspondent Wibowo Wibisono volgde in Jakarta de discussie
over het gebruik van bersiap in het Rijksmuseum. Nadat de Indonesische
historicus Bonnie Triyana betoogde dat de term een racistische connotatie
heeft, vroeg hij zich af of zijn Indonesische vrienden dezelfde zorg delen.
Tekst en foto’s: Wibowo Wibisono
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
•
•
O
moess n
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
8
D
Emoess n
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
K
O
Ik hoop van Farhan Basyir een bevredigender antwoord te krijgen. Als oprichter van Cerita Bandung,
een reisbureau dat een wandeltocht organiseert
voor geschiedenisliefhebbers in Bandung, neemt hij
regelmatig deelnemers mee naar Ereveld Pandu, de
•
•
BRONBEEK
Voor de volgende tour naar de begraafplaats is
Farhan van plan meer informatie te verzamelen over
het bloedbad om de deelnemers te vertellen over de
andere kant van onze revolutie. ‘Het maakt deel uit
van onze geschiedenis en ze moeten ervan weten. Ik
moet gewoon voorzichtig zijn met het overbrengen
van het verhaal’, zegt Farhan aan het einde van ons
gesprek.
TROUW •
MEND
Ik wist vanaf het begin dat het een uitdaging zou
worden om hier iemand te vinden die weet van die
gewelddadige periode. Decennialang is er nooit over
dat donkere hoofdstuk in de geschiedenis, de term,
de wreedheden en de slachtoffers in onze geschiedenisboeken geschreven.
‘Ik ken bersiap van Pans Schomper’s Indië Vaarwel,
het staat daar geschreven, maar ik had echt geen
idee dat er graven zijn van bersiap-slachtoffers op
Ereveld Pandu’, zei Farhan. ‘Ik heb altijd gedacht
dat die plek was gecreëerd om de slachtoffers van
Japanse interneringskampen en KNIL-militairen te
begraven.’ ‘Je bedoelt dat de mensen daar je nooit
over de slachtoffers van de bersiap hebben verteld?’
vraag ik verbaasd. ‘Nee’, antwoordt hij. ‘Ik denk dat
dat hoogstwaarschijnlijk komt omdat bersiap een
gevoelige zaak is.’ ’Waarom? Omdat wij de daders
waren?’ Ik ben nieuwsgierig. ‘Ja, ik denk het wel’,
antwoordt Farhan.
NE
Een ander, laten we zeggen, beter antwoord komt
van mijn vriend Seto Parama Artho, een voormalig
leerling van een Rooms-Katholieke school. ‘Ik heb
er nog nooit van gehoord, maar op school leerde ik
over de gruwelijke moorden op katholieke broeders
in Midden-Java tijdens de revolutie. Hoort dat ook bij
bersiap?’
Nederlandse oorlogsbegraafplaats in de stad. Er was
daar een massagraf voor de Bronbeek Slachtoffers
- een brute slachting die plaatsvond in november
1945. Ik vraag me af of hij de bezoekers ook voorlicht
over de bersiap-periode.
B
R
R
‘Bersiap? Wat is dat? Heb je dat verzonnen?’ vraagt
mijn collega Wayan Sanjaya wanneer ik vraag of hij
ervan heeft gehoord. Net als de tien anderen die een
soortgelijk antwoord geven, heeft hij geen idee dat
de Nederlanders en andere met hen verbonden etnische groepen ook leden tijdens de beginjaren van de
Indonesische revolutie.
D
E
9- L EZ ERS V ERT EL L EN Kajoetangan Malang - bakkerij Ender&Haug
IS HET GOED
ALS IK NAAR
Java
GA?
Jasper Kunstt wilde naar Indonesië gaan om meer te weten te komen
over zijn familiegeschiedenis. Toen hij brieven van zijn opa en oma vond,
sloeg de twijfel toe. Wat zouden zij van zijn rootsreis hebben gevonden?
Door Jasper Kunstt // beeld familiearchief Jasper Kunstt
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
•
•
O
moess n
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
10
D
E