525

HANKEL AN IE • ON IJ • • K O moess n AF N B HÉT INDISCH MAANDBLAD Revolutie in het museum en de wetenschap R NE MEND TROUW • R D E 66 e JAARGANG • NR.8 • FEBRUARI 2022 • € 6,50 Lang leve de liefde Na de kolonie AF HANKEL AN IE • ON IJ • • N K O moess n R NE MEND TROUW • B R D E 1INDONE ONAFHASIË NKELIJK FOUNDER HOOFDSPONSOREN 11 FEB–5 begunStIgeR tentoonStellIng JUNI- V OORW OORD - De postkoloniale blik We spraken niet vaak over de oorlog, oma Lilly en ik, maar ze vertelde er wel over. Genoeg. En dat wat ze me vertelde vond ik zo vreselijk, dat ik niet altijd verder durfde te vragen. Haar verhalen over de Bersiap-tijd zijn me altijd bijgebleven. Als oma vertelde, zag O ik haar voor me als jonge vrouw. Toen al dapper en strijdlustig. ndanks de angst die zij voelde, ging zij op Bloedige Maandag (15 oktober 1945) in Soerabaja op zoek naar haar broer Lud. Die dag werden zo’n 1500 Indische jongens en mannen door de Indonesische nationalisten uit hun huis gehaald en voor verhoor naar de Simpangclub gebracht. Door marteling overleden daar vijftig mannen. Lud was die ochtend van huis gegaan en de zorgen om wat er met hem zou kunnen zijn gebeurd, dreven Lilly de straat op. Haar moeder wilde niet dat ze ging, maar ze stapte op de fiets en zocht de verlaten straten af. Ze reed langs de Simpangclub en hoorde de mannen gillen en schreeuwen. Ik weet nog hoe haar adem stokte terwijl ze het vertelde. En hoe ze met emotie in haar stem vertelde hoe opgelucht ze waren toen Lud weer thuiskwam. Toen ik op 11 januari het opiniestuk van Bonnie Triyana in NRC las waarin stond dat het team van conservatoren van de expositie Revolusi! Indonesië onafhankelijk ervoor had gekozen de term bersiap niet te gebruiken, keek ik vol ongeloof naar de pagina. Hoe kon het museum dit besluiten? Voor het eerst komt er een expositie over deze periode in het Rijksmuseum en dan wordt een deel van die geschiedenis niet benoemd? Omdat de Indonesische curators de term bersiap niet op de manier gebruiken zoals wij dat wel doen? Inmiddels blijkt dat de term bersiap wel gebruikt gaat worden, - je kunt erover lezen in het artikel dat ik voor deze editie schreef. Maar wat deze discussie wederom laat zien is dat er bij de nieuwe, postkoloniale blik op ons verleden gevoelige punten blootgelegd worden. Dat daar emotie bij komt kijken. presentatie van het boek zei Jacqueline Bel, die bijdroeg aan het vuistdikke werk, dat deze nieuwe blik ‘broodnodig’ was. In mijn hoofd schoot ik meteen in de verdediging. Het klonk in mijn oren alsof ze een oordeel velde over de Indische literatuur. Wat gaan ze nou weer zeggen over het werk van Tjalie Robinson, dacht ik. Dido Michielsen schrijft over De postkoloniale spiegel in deze editie: ‘Als je je de terminologie eenmaal eigen hebt gemaakt, zal je nooit meer op dezelfde manier een boek lezen, zelfs geen hedendaags.’ Dat is wat je doet als je de geschiedenis herijkt. Je zult nooit meer op dezelfde manier naar die geschiedenis, die boeken, die verhalen kijken. Maar daarbij moet je mijns inziens niet dat andere perspectief vergeten, uitvlakken. Er zijn meerdere kanten aan een geschiedenis, meerdere verhalen en perspectieven. Om de geschiedenis echt te begrijpen moet je die allemaal naast elkaar leggen. Zo creëer je context en begrip. Volgende maand wordt ook het grote dekolonisatie onderzoek gepresenteerd. In maar liefst acht deelonderzoeken wordt met de blik van nu gekeken naar het Nederlandse geweld in Indonesië in de periode 1945 en 1950. En nog voor de eerste conclusie is gepresenteerd, hebben betrokkenen bij de geschiedenis al hun angst geuit voor gebrek aan ruimte voor hun perspectief. Februari belooft een roerige maand te worden in Indisch Nederland. In De postkoloniale spiegel, wordt de Indische literatuur met een postkoloniale blik bekeken. Bij de AF HANKEL AN IE • ON IJ • • N K O moess n R NE MEND TROUW • B R D E 3Inhoud ACTUEEL 10 Revolutie in het Rijks De tentoonstelling Revolusi! Indonesië onafhankelijk doet nu al stof opwaaien 16 Op zoek naar Tanja Dezentjé Dido Michielsen over ‘spionne’ Dezentjé 18 Het grote onderzoek Over het lang verwachte onderzoek naar Nederlands geweld in Indonesië 10 BOEKOE 26 42 Van Multatuli tot Michielsen De Indische letteren langs de postkoloniale meetlat Door de ijzige rivier Marjolein van Asdonck in gesprek met Judi Mesman over Opgroeien in kleur MAKAN 56 Bali, het lekkerste uit de Indonesische keuken Het Bali kookboek met nieuwe gerechten van het eiland INTERVIEW 32 48 Er gewoon zijn Jeremy Flohr en Suzanne Rastovac over Beyond Walls AF HANKEL AN IE • ON N IJ • • O moess n K B R R NE MEND TROUW • 4 Eeuwige liefde Sylvia en Tony, still going strong na ruim 60 jaar D E 18COLUMNS 15 34 24 55 Robin Block: Bersiap Frans Leidelmeijer: Mens en machine van Rien Hack Patricia Jacob: Ajam pangang ketjap IEDERE MAAND Mijn poesaka: de sigarettenkoker van Carla Piket-Meeng 36 Door de lens van… Eric Kampherbeek 38 Insta Indo XL! Over de liefde 47 Belanja in de Moessonshop 54 Adat Zeg het met eten 61 Anak Moesson Quinn, Jonah, Kantjil en de schildpad en nieuwtjes Beleven Ting Ting Colofon Cover: Illustratie Peter van Dongen uit Rampokan, uitgeverij Oog & Blik / Harmonie moess n AF HANKEL AN IE • ON N IJ K O 64 66 67 • • 56 Oleh Oleh TROUW • MEND 48 Indopuzzel NE 31 Nieuwtjes B R R 6 8 9 D E 5- A C T U EEL - Affiche uit 1945-1949 met opschrift ‘Perlawanan seloeroeh rakjat pokok kemenang revolusi’ (wat zoiets als ‘De belangrijkste strijd van het volk is de overwinning van de revolutie’ betekent). Beeld Rijksmuseum AF HANKEL AN IE • ON N IJ • • O moess n K B R R NE MEND TROUW • 6 D ERevolutie IN HET RIJKS Deze maand opent in het Rijksmuseum de tentoonstelling Revolusi! Indonesië onafhankelijk. Een expositie die aan de hand van persoonlijke verhalen van betrokkenen, de geschiedenis van de onafhankelijkheidsstrijd in Indonesië vertelt. Nog voor de deuren van de expositie open zijn, doetie al flink wat stof opwaaien. Het is de eerste keer dat er in het Rijksmuseum aandacht wordt besteed aan de onafhankelijkheidsstrijd en de Bersiap-periode. Dat er voor de expositie is samengewerkt met Indonesische conservators en het advies is ingeroepen van onder meer de Indische conservator Maria Rey-Lamslag (24) is geheel in lijn met de maatschappelijke discussie over inclusiviteit. Mede daardoor komt ook het Indonesische verhaal AF HANKEL AN IE • ON IJ • • N K O moess n TROUW • MEND ‘We willen een stem geven aan de voiceless,’ vertelt Amir Sidharta. ‘De tentoonstelling gaat over de mensen en hun verhalen. Het is de geschiedenis bezien door hun ogen, door de ogen van betrokkenen. Er zitten meerdere lagen in die geschiedenis en mensen moeten actief betrokken raken bij de expositie. Dat kan met deze persoonlijke verhalen.’ Er is in de expositie veel ruimte is voor het Indonesische perspectief. Foto’s, affiches en pamfletten, die indertijd in Indonesië in beslag zijn genomen door Nederlandse militaire inlichtingendiensten zullen voor het eerst worden tentoongesteld dankzij samenwerking met het Nationaal Archief in Den Haag, dat het archief van deze inlichtingendiensten beheert. ‘De revolutie was een periode van experiment en creativiteit. Indonesische kunstenaars vormden samen met politici een moderne revolutionaire voorhoede,’ vertelt Amir verder. ‘Schilderijen hingen in overheidsgebouwen en verbeeldden de Indonesische revolutie. Kunst was als politiek middel om de Indonesische onafhankelijkheid in binnen- en buitenland te propageren.’ NE n oktober vorig jaar ontmoet ik de Indonesische historicus Bonnie Triyana (42) en conservator en onderzoeker Amir Sidarta in een van de bijgebouwen van het Rijksmuseum. Zij werken met Harm Stevens (52) en Marion Anker, beiden conservator geschiedenis bij het museum, aan de expositie Revolusi! Indonesië onafhankelijk die in februari opent. De expositie gaat over de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd (1945-‘49), gezien door de ogen van mensen die het meemaakten: strijders, kunstenaars, politici, diplomaten en journalisten. Ruim 20 persoonlijke verhalen vertellen hoe het ideaal van een vrij Indonesië wordt nagejaagd. De verhalen gaan over hoe er om de vrijheid gevochten werd, hoe er werd onderhandeld en hoe er propaganda werd gevoerd. B R R I Door Vivian Boon D E 7- A C T U EEL - grote Het ONDERZOEK Foto: collectie Dienst voor Legercontacten Indonesië, Nationaal Archief, juli 1946, Depok. Een Indonesiër wordt ondervraagd door een KNIL-militair. Om hen heen andere KNIL-militairen. AF HANKEL AN IE • ON N IJ • • O moess n K B R R NE MEND TROUW • 8 D EOp 17 februari 2022 verschijnen de eerste, lang verwachte publicaties met resultaten van het onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, Dekolonisatie, Geweld en Oorlog in Indonesië 1945-1950. Dit onderzoek moet wetenschappelijk gefundeerd antwoord geven op vragen naar de aard, omvang, oorzaken én impact van het Nederlandse geweld in die periode. Hoe kwam dit onderzoek tot stand, en wat kunnen we verwachten? Door Vivian Boon ‘Het kabinet realiseert zich dat een vervolgonderzoek pijn zal kunnen veroorzaken bij de groep Indiëveteranen, maar acht het van belang dat een nader onderzoek juist ook aandacht geeft aan de moeilijke context waarin Nederlandse militairen moesten opereren, het geweld van Indonesische zijde, de inzet waarbij geweld geen of nauwelijks een rol speelde en de verantwoordelijkheid van de politieke, bestuurlijke en militaire leiding. Daarnaast zal een onderzoek tevens in moeten gaan op het leed van slachtoffers en nabestaanden van de Bersiap, een AF HANKEL AN IE • ON IJ • • N K O moess n TROUW • MEND In 2016 bewees Rémy Limpach, de Zwisters-Nederlandse historicus, het tegendeel in zijn werk De brandende kampongs van Generaal Spoor. Hij gebruikte voor zijn onderzoek andere bronnen dan die er tot dan toe waren gebruikt; hij dook in ambtelijke ar- Limpach was zeker niet de eerste die schreef over het geweld van de Nederlandse troepen, maar zijn werk zette een politieke reactie in gang. Een paar maanden na de publicatie van het onderzoek werden, op initiatief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het Ministerie van Defensie en VWS, de eerste stappen gezet om een uitgebreid onderzoeksprogramma te realiseren om die periode te reconstrueren. In 2017 werd € 4,1 miljoen vrijgemaakt om het onderzoek te financieren. Al eerder, in 2012, waren er pogingen geweest om een dergelijk onderzoeksprogramma op te starten, maar dat kon toen niet rekenen op politieke steun. Deze keer was die steun er wel. In een brief aan de Tweede Kamer schrijft het kabinet op 2 december 2016: NE Jarenlang werd deze strijd beschouwd als een ‘nette oorlog’ chieven, maar ook in dagboeken, brieven en memoires. ‘Ik ben daarin duizenden gevallen van extreem geweld tegengekomen. Alle vormen van geweld die je je kan voorstellen. Martelingen, verkrachtingen, het doodschieten van gevangenen en het platbranden van dorpen,’ vertelt hij in 2016 aan Nieuwsuur. Volgens Limpach had de meerderheid van de militairen schone handen, de mate van geweld verschilde per gebied. Van de militairen werd het onmogelijke verlangd. B R R T oen de Tweede Wereldoorlog op 15 augustus 1945 ten einde kwam in Nederlands-Indië, kwam er weliswaar een einde aan die oorlog, maar de strijd was nog niet voorbij. Twee dagen later, op 17 augustus, riep de Republiek Indonesia haar onafhankelijkheid uit. Honderdduizenden Nederlandse soldaten werden naar de Oost gestuurd om van 1945 tot 1949 te strijden tegen die onafhankelijkheid. Jarenlang werd deze strijd beschouwd als een ‘nette oorlog’, waarbij de Nederlandse militairen weinig excessief geweld gebruikten. Ook nadat Indië-veteraan Joop Hueting in 1969 in het actualiteitenprogramma Achter het nieuws vertelde over de oorlogsmisdaden die militairen hadden begaan, bleef het officiële standpunt van de Nederlandse overheid ongewijzigd: buitensporig geweld was slechts incidenteel gebruikt in Indië, met uitzondering van bepaalde speciale eenheden en de troepen van Westerling. D E 9- BOEK OE - VAN MULTATULI TOT MICHIELSEN De Indische letteren langs de postkoloniale meetlat In De postkoloniale spiegel worden oude en nieuwe romans uit de Indische canon herlezen en opnieuw beoordeeld met een blik die past bij deze tijd. In het laatste hoofdstuk wordt de roman Lichter dan ik van Dido Michielsen besproken. Op verzoek van Moesson las zij op haar beurt de nieuwe meetlat van de Indische letteren. AN IE • ON IJ • • O moess n HANKEL K B R R NE MEND TROUW • 10 AF N D E Door Dido Michielsen // Illustratie: Peter van Dongen