HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
K
O
moess n
AF
N
B
HÉT INDISCH MAANDBLAD
Revolutie in
het museum
en de wetenschap
R
NE
MEND
TROUW •
R
D
E
66 e JAARGANG • NR.8 • FEBRUARI 2022 • € 6,50
Lang leve
de liefde
Na de
kolonie
AF
HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
N
K
O
moess n
R
NE
MEND
TROUW •
B
R
D
E
1INDONE
ONAFHASIË
NKELIJK
FOUNDER
HOOFDSPONSOREN
11 FEB–5
begunStIgeR tentoonStellIng
JUNI- V OORW OORD -
De postkoloniale blik
We spraken niet vaak over de oorlog, oma Lilly en ik, maar ze
vertelde er wel over. Genoeg. En dat wat ze me vertelde vond ik zo
vreselijk, dat ik niet altijd verder durfde te vragen. Haar verhalen
over de Bersiap-tijd zijn me altijd bijgebleven. Als oma vertelde, zag
O
ik haar voor me als jonge vrouw. Toen al dapper en strijdlustig.
ndanks de angst die zij voelde, ging zij op
Bloedige Maandag (15 oktober 1945) in
Soerabaja op zoek naar haar broer Lud. Die
dag werden zo’n 1500 Indische jongens en
mannen door de Indonesische nationalisten
uit hun huis gehaald en voor verhoor naar
de Simpangclub gebracht. Door marteling overleden
daar vijftig mannen. Lud was die ochtend van huis
gegaan en de zorgen om wat er met hem zou kunnen
zijn gebeurd, dreven Lilly de straat op. Haar moeder
wilde niet dat ze ging, maar ze stapte op de fiets en
zocht de verlaten straten af. Ze reed langs de Simpangclub en hoorde de mannen gillen en schreeuwen. Ik weet nog hoe haar adem stokte terwijl ze het
vertelde. En hoe ze met emotie in haar stem vertelde
hoe opgelucht ze waren toen Lud weer thuiskwam.
Toen ik op 11 januari het opiniestuk van Bonnie
Triyana in NRC las waarin stond dat het team van
conservatoren van de expositie Revolusi! Indonesië
onafhankelijk ervoor had gekozen de term bersiap
niet te gebruiken, keek ik vol ongeloof naar de
pagina. Hoe kon het museum dit besluiten? Voor
het eerst komt er een expositie over deze periode
in het Rijksmuseum en dan wordt een deel van die
geschiedenis niet benoemd? Omdat de Indonesische
curators de term bersiap niet op de manier gebruiken zoals wij dat wel doen?
Inmiddels blijkt dat de term bersiap wel gebruikt
gaat worden, - je kunt erover lezen in het artikel dat
ik voor deze editie schreef. Maar wat deze discussie
wederom laat zien is dat er bij de nieuwe, postkoloniale blik op ons verleden gevoelige punten blootgelegd worden. Dat daar emotie bij komt kijken.
presentatie van het boek zei Jacqueline Bel, die bijdroeg aan het vuistdikke werk, dat deze nieuwe blik
‘broodnodig’ was. In mijn hoofd schoot ik meteen in
de verdediging. Het klonk in mijn oren alsof ze een
oordeel velde over de Indische literatuur. Wat gaan ze
nou weer zeggen over het werk van Tjalie Robinson,
dacht ik. Dido Michielsen schrijft over De postkoloniale spiegel in deze editie: ‘Als je je de terminologie
eenmaal eigen hebt gemaakt, zal je nooit meer op
dezelfde manier een boek lezen, zelfs geen hedendaags.’
Dat is wat je doet als je de geschiedenis herijkt. Je
zult nooit meer op dezelfde manier naar die geschiedenis, die boeken, die verhalen kijken. Maar daarbij
moet je mijns inziens niet dat andere perspectief
vergeten, uitvlakken. Er zijn meerdere kanten aan
een geschiedenis, meerdere verhalen en perspectieven. Om de geschiedenis echt te begrijpen moet je
die allemaal naast elkaar leggen. Zo creëer je context
en begrip.
Volgende maand wordt ook het grote dekolonisatie
onderzoek gepresenteerd. In maar liefst acht deelonderzoeken wordt met de blik van nu gekeken naar
het Nederlandse geweld in Indonesië in de periode
1945 en 1950. En nog voor de eerste conclusie is
gepresenteerd, hebben betrokkenen bij de geschiedenis al hun angst geuit voor gebrek aan ruimte voor
hun perspectief.
Februari belooft een roerige maand te worden in
Indisch Nederland.
In De postkoloniale spiegel, wordt de Indische
literatuur met een postkoloniale blik bekeken. Bij de
AF
HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
N
K
O
moess n
R
NE
MEND
TROUW •
B
R
D
E
3Inhoud
ACTUEEL
10
Revolutie in het Rijks
De tentoonstelling Revolusi! Indonesië
onafhankelijk doet nu al stof opwaaien
16
Op zoek naar Tanja Dezentjé
Dido Michielsen over ‘spionne’ Dezentjé
18
Het grote onderzoek
Over het lang verwachte onderzoek naar
Nederlands geweld in Indonesië
10
BOEKOE
26
42
Van Multatuli tot Michielsen
De Indische letteren langs de
postkoloniale meetlat
Door de ijzige rivier
Marjolein van Asdonck in gesprek met
Judi Mesman over Opgroeien in kleur
MAKAN
56
Bali, het lekkerste uit de
Indonesische keuken
Het Bali kookboek met nieuwe gerechten
van het eiland
INTERVIEW
32
48
Er gewoon zijn
Jeremy Flohr en Suzanne Rastovac over
Beyond Walls
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
•
•
O
moess n
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
4
Eeuwige liefde
Sylvia en Tony, still going strong
na ruim 60 jaar
D
E
18COLUMNS
15
34
24
55
Robin Block: Bersiap
Frans Leidelmeijer: Mens en machine
van Rien Hack
Patricia Jacob: Ajam pangang ketjap
IEDERE MAAND
Mijn poesaka:
de sigarettenkoker van Carla Piket-Meeng
36
Door de lens van…
Eric Kampherbeek
38
Insta Indo XL!
Over de liefde
47
Belanja in de Moessonshop
54
Adat
Zeg het met eten
61
Anak Moesson
Quinn, Jonah, Kantjil en
de schildpad en nieuwtjes
Beleven
Ting Ting
Colofon
Cover: Illustratie Peter van Dongen uit Rampokan,
uitgeverij Oog & Blik / Harmonie
moess n
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
K
O
64
66
67
•
•
56
Oleh Oleh
TROUW •
MEND
48
Indopuzzel
NE
31
Nieuwtjes
B
R
R
6
8
9
D
E
5- A C T U EEL -
Affiche uit 1945-1949 met opschrift ‘Perlawanan seloeroeh rakjat pokok kemenang revolusi’ (wat zoiets als ‘De belangrijkste strijd van het volk is de
overwinning van de revolutie’ betekent). Beeld Rijksmuseum
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
•
•
O
moess n
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
6
D
ERevolutie
IN HET RIJKS
Deze maand opent in het Rijksmuseum de tentoonstelling Revolusi!
Indonesië onafhankelijk. Een expositie die aan de hand van persoonlijke
verhalen van betrokkenen, de geschiedenis van de onafhankelijkheidsstrijd
in Indonesië vertelt. Nog voor de deuren van de expositie open zijn, doetie al flink wat stof opwaaien.
Het is de eerste keer dat er in het Rijksmuseum
aandacht wordt besteed aan de onafhankelijkheidsstrijd en de Bersiap-periode. Dat er voor de expositie
is samengewerkt met Indonesische conservators en
het advies is ingeroepen van onder meer de Indische
conservator Maria Rey-Lamslag (24) is geheel in lijn
met de maatschappelijke discussie over inclusiviteit.
Mede daardoor komt ook het Indonesische verhaal
AF
HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
N
K
O
moess n
TROUW •
MEND
‘We willen een stem geven aan de voiceless,’ vertelt
Amir Sidharta. ‘De tentoonstelling gaat over de mensen en hun verhalen. Het is de geschiedenis bezien
door hun ogen, door de ogen van betrokkenen. Er
zitten meerdere lagen in die geschiedenis en mensen
moeten actief betrokken raken bij de expositie. Dat
kan met deze persoonlijke verhalen.’
Er is in de expositie veel ruimte is voor het Indonesische perspectief. Foto’s, affiches en pamfletten,
die indertijd in Indonesië in beslag zijn genomen
door Nederlandse militaire inlichtingendiensten
zullen voor het eerst worden tentoongesteld dankzij
samenwerking met het Nationaal Archief in Den
Haag, dat het archief van deze inlichtingendiensten
beheert. ‘De revolutie was een periode van experiment en creativiteit. Indonesische kunstenaars
vormden samen met politici een moderne revolutionaire voorhoede,’ vertelt Amir verder. ‘Schilderijen
hingen in overheidsgebouwen en verbeeldden de
Indonesische revolutie. Kunst was als politiek middel
om de Indonesische onafhankelijkheid in binnen- en
buitenland te propageren.’
NE
n oktober vorig jaar ontmoet ik de Indonesische
historicus Bonnie Triyana (42) en conservator en
onderzoeker Amir Sidarta in een van de bijgebouwen van het Rijksmuseum. Zij werken met
Harm Stevens (52) en Marion Anker, beiden
conservator geschiedenis bij het museum, aan
de expositie Revolusi! Indonesië onafhankelijk
die in februari opent. De expositie gaat over de
Indonesische onafhankelijkheidsstrijd (1945-‘49),
gezien door de ogen van mensen die het meemaakten: strijders, kunstenaars, politici, diplomaten en
journalisten. Ruim 20 persoonlijke verhalen vertellen
hoe het ideaal van een vrij Indonesië wordt nagejaagd. De verhalen gaan over hoe er om de vrijheid
gevochten werd, hoe er werd onderhandeld en hoe
er propaganda werd gevoerd.
B
R
R
I
Door Vivian Boon
D
E
7- A C T U EEL -
grote
Het
ONDERZOEK
Foto: collectie Dienst voor Legercontacten Indonesië, Nationaal Archief, juli 1946, Depok. Een Indonesiër wordt ondervraagd door een KNIL-militair. Om hen heen
andere KNIL-militairen.
AF
HANKEL
AN
IE • ON
N
IJ
•
•
O
moess n
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
8
D
EOp 17 februari 2022 verschijnen de eerste, lang verwachte publicaties met
resultaten van het onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, Dekolonisatie,
Geweld en Oorlog in Indonesië 1945-1950. Dit onderzoek moet
wetenschappelijk gefundeerd antwoord geven op vragen naar de aard,
omvang, oorzaken én impact van het Nederlandse geweld in die periode.
Hoe kwam dit onderzoek tot stand, en wat kunnen we verwachten?
Door Vivian Boon
‘Het kabinet realiseert zich dat een vervolgonderzoek
pijn zal kunnen veroorzaken bij de groep Indiëveteranen, maar acht het van belang dat een nader
onderzoek juist ook aandacht geeft aan de moeilijke
context waarin Nederlandse militairen moesten
opereren, het geweld van Indonesische zijde, de
inzet waarbij geweld geen of nauwelijks een rol
speelde en de verantwoordelijkheid van de politieke,
bestuurlijke en militaire leiding. Daarnaast zal een
onderzoek tevens in moeten gaan op het leed van
slachtoffers en nabestaanden van de Bersiap, een
AF
HANKEL
AN
IE • ON
IJ
•
•
N
K
O
moess n
TROUW •
MEND
In 2016 bewees Rémy Limpach, de Zwisters-Nederlandse historicus, het tegendeel in zijn werk De brandende kampongs van Generaal Spoor. Hij gebruikte
voor zijn onderzoek andere bronnen dan die er tot
dan toe waren gebruikt; hij dook in ambtelijke ar-
Limpach was zeker niet de eerste die schreef over het
geweld van de Nederlandse troepen, maar zijn werk
zette een politieke reactie in gang. Een paar maanden na de publicatie van het onderzoek werden, op
initiatief van het Ministerie van Buitenlandse Zaken,
het Ministerie van Defensie en VWS, de eerste
stappen gezet om een uitgebreid onderzoeksprogramma te realiseren om die periode te reconstrueren. In 2017 werd € 4,1 miljoen vrijgemaakt om het
onderzoek te financieren. Al eerder, in 2012, waren
er pogingen geweest om een dergelijk onderzoeksprogramma op te starten, maar dat kon toen niet
rekenen op politieke steun. Deze keer was die steun
er wel. In een brief aan de Tweede Kamer schrijft het
kabinet op 2 december 2016:
NE
Jarenlang werd deze
strijd beschouwd als
een ‘nette oorlog’
chieven, maar ook in dagboeken, brieven en memoires. ‘Ik ben daarin duizenden gevallen van extreem
geweld tegengekomen. Alle vormen van geweld die
je je kan voorstellen. Martelingen, verkrachtingen,
het doodschieten van gevangenen en het platbranden van dorpen,’ vertelt hij in 2016 aan Nieuwsuur.
Volgens Limpach had de meerderheid van de militairen schone handen, de mate van geweld verschilde
per gebied. Van de militairen werd het onmogelijke
verlangd.
B
R
R
T
oen de Tweede Wereldoorlog op 15 augustus 1945 ten einde kwam in Nederlands-Indië, kwam er weliswaar een einde aan die
oorlog, maar de strijd was nog niet voorbij.
Twee dagen later, op 17 augustus, riep de
Republiek Indonesia haar onafhankelijkheid
uit. Honderdduizenden Nederlandse soldaten werden naar de Oost gestuurd om van
1945 tot 1949 te strijden tegen die onafhankelijkheid.
Jarenlang werd deze strijd beschouwd als een ‘nette
oorlog’, waarbij de Nederlandse militairen weinig excessief geweld gebruikten. Ook nadat Indië-veteraan
Joop Hueting in 1969 in het actualiteitenprogramma
Achter het nieuws vertelde over de oorlogsmisdaden die militairen hadden begaan, bleef het officiële
standpunt van de Nederlandse overheid ongewijzigd: buitensporig geweld was slechts incidenteel
gebruikt in Indië, met uitzondering van bepaalde
speciale eenheden en de troepen van Westerling.
D
E
9- BOEK OE -
VAN
MULTATULI
TOT
MICHIELSEN
De Indische letteren langs de postkoloniale meetlat
In De postkoloniale spiegel worden oude en nieuwe romans uit de
Indische canon herlezen en opnieuw beoordeeld met een blik die past bij deze
tijd. In het laatste hoofdstuk wordt de roman Lichter dan ik van Dido Michielsen
besproken. Op verzoek van Moesson las zij op haar beurt de nieuwe meetlat
van de Indische letteren.
AN
IE • ON
IJ
•
•
O
moess n
HANKEL
K
B
R
R
NE
MEND
TROUW •
10
AF
N
D
E
Door Dido Michielsen // Illustratie: Peter van Dongen